Αξιολόγηση των διαθέσιμων δεδομένων για τα πτηνά της ΖΕΠ «Δάσος Δαδιάς -Σουφλί» (κωδ. GR 1110002)
Επίσημα στοιχεία για την εν λόγω ΖΕΠ περιέχει το Τυποποιημένο Έντυπο Δεδομένων (ΤΕΔ), με ημερομηνία ενημέρωσης Ιούλιος 2020. Το ΤΕΔ συντάχθηκε και δημοσιοποιήθηκε από τις υπηρεσίες του Υπουργείου Περιβάλλοντος (ΥΠΕΝ) με αξιολόγηση όλων των μέχρι τότε διαθέσιμων στοιχείων. Το ΤΕΔ δημοσιοποιήθηκε και από τις υπηρεσίες περιβάλλοντος της Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσημα στοιχεία για την εν λόγω ΖΕΠ περιέχονται και στα κείμενα της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης (ΕΠΜ), η οποία εκπονήθηκε από ομάδα μελετητών δημοσίων συμβάσεων. Τα κείμενα αυτά δημοσιοποιήθηκαν από το ΥΠΕΝ στις 16 Δεκεμβρίου 2021.
Το ΤΕΔ και τα κείμενα της ΕΠΜ θεωρούνται επίσημα επειδή η μεθοδολογία παραγωγής τους προκύπτει από θεσμοθετημένες προδιαγραφές και πριν από τη δημοσιοποίησή τους ελέγχθηκαν και εγκρίθηκαν από τους καθ’ ύλην αρμόδιους υπηρεσιακούς παράγοντες, οι οποίοι φέρουν και την ευθύνη του ελέγχου της αξιοπιστίας τους.
Στη ΖΕΠ τα στοιχεία του ΤΕΔ αναφέρουν την ύπαρξη 61 ειδών πτηνών. Από αυτά μόνο για τα 13 αναφέρεται αριθμός ατόμων και μόνο για 2 από αυτά, o μέγιστος αριθμός των ατόμων τους είναι μεγαλύτερος από 50. Το μέγεθος αυτό θεωρείται ως ο ελάχιστος αριθμός ατόμων που επιτρέπει τη μακροχρόνια διατήρησή τους (Ελάχιστος Βιώσιμος Πληθυσμός). Πρόκειται για το Buteo buteo (γερακίνα, 256 άτομα, με «άγνωστη» ποιότητα στοιχείων) και το Circaetus gallicus (φιδαετός, 80 άτομα, με «καλή» ποιότητα στοιχείων). Από τα υπόλοιπα 59 είδη μόνο για 3 αναφέρεται ότι έχουν μέγιστο αριθμό ατόμων μεγαλύτερο από 10: Circus cyaneus (χειμωνόκιρκος: άτομα 30, «μέτρια» κατάσταση στοιχείων), Falco subbuteo (δεντρογέρακο: άτομα 22, «άγνωστη» κατάσταση στοιχείων), το Pernis apivorus (σφηκιάρης: άτομα 32, «καλή» κατάσταση στοιχείων). Για τα εναπομένοντα 8 (σε παρένθεση ο μέγιστος αριθμός των ατόμων τους): Microcarbo pygmaeus (10 άτομα), Accipiter brevipes (8 άτομα), Bubo bubo (8 άτομα), Falco peregrinus (8 άτομα), Clanga clanga (7 άτομα), Actitis hypoleucos (3 άτομα), Phalacrocorax carbo (3 άτομα), και Anas platyrhynchos (2 άτομα).
Συνοψίζοντας, από τα 61 είδη της ΖΕΠ, τα οποία αναφέρονται στο ΤΕΔ, μόνο για 2 μπορούν να θεωρηθούν εξασφαλισμένες οι προϋποθέσεις της μακροχρόνιας διατήρησής τους. Για 48 είδη (ποσοστό 78,7 % στο σύνολο), η ανυπαρξία αναφοράς του αριθμού των ατόμων τους καθιστά αδύνατη την εκτίμηση της δυνατότητας διατήρησης τους.
Στα κείμενα της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης (ΕΠΜ) στη ΖΕΠ αναφέρονται 85 είδη πτηνών. Για 26 από αυτά αναφέρεται ο απόλυτος αριθμός των ατόμων τους χωρίς χωρική κατανομή. Πρόκειται για τα: Accipiter brevipes (8 άτομα), Actitis hypoleucos (3 άτομα), Aegypius monachus (70 άτομα), Anas platyrhynchos (2 άτομα), Aquila chrysaetos (8 άτομα), Aquila heliaca (4 άτομα), Aquila pennata (4 άτομα), Aquila pomarina (38 άτομα), Bubo bubo (8 άτομα), Buteo buteo (256 άτομα), Buteo rufinus (4 άτομα), Ciconia ciconia (50 άτομα), Ciconia nigra (70 άτομα), Circaetus gallicus (80 άτομα), Circus aeruginosus (6 άτομα), Circus cyaneus (30 άτομα), Clanga clanga (7 άτομα), Falco peregrines (8 άτομα), Falco subbuteo (22 άτομα), Gyps fulvus (115 άτομα), Haliaeetus albicilla (16 άτομα), Microcarbo pygmaeus (10 άτομα), Milvus migrans (53 άτομα), Milvus milvus (1 άτομα), Pernis apivorus (32 άτομα), και Phalacrocorax carbo (3 άτομα).
Για άλλα 6 είδη ο αριθμός των ατόμων τους αναφέρεται σε άτομα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Από αναγωγή του αριθμού των ατόμων κάθε είδους στην έκταση της ΖΕΠ (42.339 Ha), προκύπτει: Dendrocopos syriacus (12.702 άτομα), Emberiza hortulana (9.314 άτομα), Lanius collurio (3.810 άτομα), Lullula arborea (11.855 άτομα), Oriolus oriolus (7.198 άτομα), Streptopelia turtur (4.657 άτομα).
Στο ΤΕΔ αναφέρονται η παρουσία μόνο 4 από τα 11 είδη πτηνών, τα οποία με την ΚΥΑ Η.Π. 8353/276/Ε103/2012, έχουν θεσπιστεί ως «Είδη Χαρακτηρισμού» της ΖΕΠ. Από αυτά, ο αριθμός ατόμων τους αναφέρεται μόνο για τα Bubo bubo (μπούφος, 22 άτομα) και Circaetus gallicus (φιδαετός, 22 άτομα). Στην ΕΠΜ αναφέρεται η ύπαρξη όλων των «Ειδών Χαρακτηρισμού».Ο αριθμός των ατόμων τους αναφέρεται μόνο για 7 είδη: Aegypius monachus (μαυρόγυπας, 70 άτομα), Aquila chrysaetos (χρυσαετός, 8 άτομα), Aquila pennata (γερακαετός, 45 άτομα), Aquila pomarina (κραυγαετός 38 άτομα), Gyps fulvus (όρνιο 115 άτομα).
Στο ΤΕΔ και στην ΕΠΜ δεν αναφέρονται οι τύποι φυσικών οικότοπων (ενδιαιτήματα) της ΖΕΠ. Δεν επιμερίζονται σε αυτούς τα πτηνά της ούτε αξιολογούνται η «Ικανοποιητική Κατάσταση Διατήρησης» των τύπων οικότοπων και των πτηνών τους.
Η κατάσταση διατήρησης νομοθετικά προβλέπεται να χαρακτηρίζεται ως «Ικανοποιητική» όταν η περιοχή της φυσικής κατανομής των τύπων φυσικών οικότοπων (ενδιαιτημάτων) και οι εκτάσεις που περιέχουν δεν μειώνονται, η δομή και οι ειδικές λειτουργίες που απαιτούνται για τη μακροπρόθεσμη διατήρησή τους υφίστανται και είναι δυνατόν να συνεχίσουν να υφίστανται κατά το προβλεπτό μέλλον και επιπλέον κρίνεται ικανοποιητική και η κατάσταση της διατήρησης των ειδών τους.
Στην ΕΠΜ γίνεται «ποιοτική» αξιολόγηση του περιβάλλοντος της ΖΕΠ και με βάση την αξιολόγηση αυτή προτείνονται μέτρα προστασίας του Η πρόταση των μέτρων αυτών όμως δεν βασίζεται στην αξιολόγηση των παραγόντων που διαμορφώνουν τις συνθήκες επίτευξης της Ικανοποιητικής Κατάστασης Διατήρησης. Βασίζεται στις λεγόμενες πιέσεις και απειλές, η μεθοδολογία προσδιορισμού και αξιολόγησης των οποίων διαμορφώθηκε από ιδιωτική εταιρεία, στην οποία το ΥΠΕΝ έχει αναθέσει συμβουλευτικό ρόλο για την εκπόνηση των ΕΠΜ.
Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι παράγοντες των πιέσεων και των απειλών, οι οποίοι στην ΕΠΜ εμφανίζονται να επηρεάζουν αρνητικά τα 26 είδη πτηνών, για τα οποία στην υπό εξέταση ΖΕΠ αναφέρεται αριθμός ατόμων (σε παρένθεση το ποσοστό των πτηνών που επηρεάζονται).
Παράγοντες που επηρεάζουν τα είδη της ΖΕΠ και συχνότητα επίδρασης
Καλώδια μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας (62,07 %)
Κίνδυνος πυρκαγιάς φυσικής προέλευσης (60,92 %)
Μεταφορές σε επαρχιακές οδούς στο δάσος (60,92 %)
Αιολικά πάρκα και Περιοχή Αιολικής Προτεραιότητας (58,62 %)
Κυνηγετική δραστηριότητα (57,47 %)
Αυξημένος κίνδυνος διάβρωσης (54,02 %)
Εξόρυξη ορυκτών πόρων (44,83 %)
Εντατική κτηνοτροφία (34,48 %)
Τροποποίηση υδρολογικής ροής (33,33 %)
Χρήση χημικών ουσιών σε καλλιέργειες (26,44 %)
Αποψιλωτικές υλοτομίες (22,99 %)
Χρήση φυσικών λιπασμάτων σε καλλιέργειες (14,94 %)
Χρήση συνθετικών λιπασμάτων (14,94 %)
Δηλητηρίαση ζώων (μολυβδίαση) (13,79 %)
Παράνομη συγκομιδή, συλλογή και λήψη ατόμων ζώων ή αυγών (12,64 %)
Δηλητηρίαση ζώων (12,64 %)
Εγκατάλειψη διαχείρισης βοσκήσιμων γαιών (12,64 %)
Απομάκρυνση νεκρών/ασθενών δέντρων (11,49 %)
Άρδευση γεωργικών εκτάσεων ( 9,20 %)
Στρατιωτικές/παραστρατιωτικές ασκήσεις ( 8,05 %)
Υλοτομία μεμονωμένων δέντρων ( 6,90 %)
Λειτουργία φραγμάτων ( 3,45 %)
Τα παραπάνω στοιχεία πρόδηλα διέπονται από απροσδιοριστία των επιδράσεων (γενικευμένη επίδραση) και από τη θεώρηση ότι η αλλοίωση της «παρθένου φύσης» συνεπάγεται κινδύνους για τα πτηνά. Η θεώρηση αυτή αγνοεί τη διαφορετική ευαισθησία (ιδιοσυγκρασία) του μεταβολισμού και των συμπεριφορών των πτηνών, οι ανοχές των οποίων (ομοιόσταση) έχουν διαμορφωθεί από τον άνθρωπο (συνεξέλιξη) και συνίστανται σε συγκεκριμένα μεγέθη. Ως παράδειγμα απροσδιοριστίας αναφέρεται ο παράγοντας «Αυξημένος κίνδυνος διάβρωσης» για τα μεγέθη του οποίου δεν αναφέρεται κανένα χαρακτηριστικό. Ανάλογα ισχύουν για τη «Χρήση χημικών ουσιών σε καλλιέργειες», τη «Χρήση φυσικών λιπασμάτων σε καλλιέργειες» και τη «Χρήση συνθετικών λιπασμάτων» και η «Δηλητηρίαση ζώων», δραστηριότητες για τις οποίες δεν αναφέρονται τα είδη των χημικών ουσιών που προκαλούν επιπτώσεις στα πτηνά, οι ποσότητες εφαρμογής και επικίνδυνες συγκεντρώσεις τους που δημιουργούνται.
Η αναφορά πτηνών χωρίς τον προσδιορισμό του αριθμού των ατόμων τους (49 είδη στο ΤΕΔ και 55 στην ΕΠΜ), χωρίς να αναφέρονται δημογραφικά μεγέθη (π.χ. αρσενικά, θηλυκά, ηλικίες κ.λπ.) και χωρίς το χωρικό προσδιορισμό τους σε τύπους φυσικών οικότοπων (ενδιαιτημάτων) δεν επιτρέπουν την τεκμηρίωση μέτρων για τη διατήρησης τους.
Επισημαίνεται ότι κάποια από τα είδη που αναφέρονται, χωρίς να προσδιορίζεται ο αριθμός των ατόμων τους, είναι μεγαλόσωμα και εύκολα διακριτά όπως τα: Ardea cinerea (σταχτοτσικνιάς: εκπέτασμα πτερύγων 1,6 – 2 m) και Egretta garzetta (λευκοτσικνιάς: εκπέτασμα πτερύγων 0,86 – 0,97 m).
Αξιοσημείωτο είναι ότι στο ΤΕΔ δεν αναφέρονται τα κριτήρια τεκμηρίωσης των πινάκων που περιέχει και ότι στην ΕΠΜ δεν αξιολογείται, με κριτήρια των μαθηματικών και της στατιστικής, ο αριθμός των ατόμων που αξιολογούνται παρότι ο αριθμός αυτό προέρχεται από δειγματοληπτικούς προσδιορισμούς. Επίσης, τόσο στο ΤΕΔ όσο και στην ΕΠΜ, για κανένα είδος πτηνού δεν αναφέρεται ο Ελάχιστος Βιώσιμος Πληθυσμός ή ο Μέγιστος Εφικτός Πληθυσμός του, δηλαδή ο μέγιστος αριθμός των ατόμων ενός είδους που μπορεί να διατηρηθεί σε έναν τύπο φυσικού οικότοπου από τους φυσικούς πόρους. Επιπλέον δεν αναφέρονται δείκτες βιοποικιλότητας (π.χ. τύπου α, β, γ, δ κ.ά.) ούτε αξιολογούνται η Κατάσταση Διατήρησης των τύπων φυσικών οικότοπων της ΖΕΠ και των ειδών της.
Οι ελλείψεις που προαναφέρθηκαν δεν επιτρέπουν τον προσδιορισμό των κλασικών οικολογικών μεταβλητών (τροφικές πυραμίδες, ενδοειδικό και διαειδικό ανταγωνισμό κ.λπ.). Δεν επιτρέπουν ακόμα την εκτίμηση της κατάστασης που δημιούργησε η πυρκαγιά και το σχεδιασμό διαχειριστικών παρεμβάσεων. Τέλος οι ελλείψεις αυτές αναδεικνύουν τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η διαχείρισης της περιοχής και την ανάγκη αλλαγής της κατάστασης.
Γιώργος Βαβίζος
Βιολόγος
Αθήνα, Αύγουστος 2022